Metafköst, sæfjöll og „gullskip“ við kortlagningu hafsbotns

Afrakstur þriggja kortlagningarleiðangra í Íslandsdjúpi árin 2018 og 2019, alls 92.000 ferkílómetrar.

Leiðangursmenn á rannsóknaskipinu Árna Friðrikssyni kortlögðu í júnímánuði alls um 47.000 ferkílómetra hafsbotns í Íslandsdjúpi suður af landinu, stærsta svæði sem nokkru sinni hefur verið kortlagt með fjölgeislamælingum í einum leiðangri í íslenskri efnahagslögsögu.

Þar með hefur nær þriðjungur hafsbotns innan marka lögsögunnar verið kortlagður. Í leiðangrinum var farið yfir sæfjöll og eldstöðvar og flak þýska „gullskipsins“ SS Minden birtist í rannsóknagögnum.

Mælingarnar í júní 2019 voru beint framhald þess sem hliðstæðir leiðangrar sumarið 2018 skiluðu. Stærstur hluti rannsóknasvæðisins er þakinn seti sem safnast hefur fyrir með ýmsu móti í rás tímans. Samfelld mynd er komin af tveimur aðalfarvegunum kenndum við Reynisdjúp og Mýrdalsjökul frá landgrunnsbrún í norðri að lögsögumörkum í suðri. Leiðir þeirra og fleiri farvega sameinast í meginfarvegi Norður-Atlantshafsins, Maury farveginum, syðst á mælingasvæðinu. Víða sjást merki um neðansjávarskriður.

Í rótum Íslands-Færeyjahryggsins komu í ljós misgengissprungur, sæfjöll eða eldstöðvar sem í sumum tilvikum var ekki vitað um áður. Þar koma fram ýmis setform, svo sem setöldur, hryggir og stallar. 

Mynd 1. Fjölgeislamæling A7-2019 í Íslandsdjúpi, alls 46.690 km². Dýptarbil er 1.700-2.600 metrar. Flak SS Minden er stjörnumerkt.

Mynd 2. Afrakstur þriggja kortlagningarleiðangra í Íslandsdjúpi árin 2018 og 2019, alls 92.000 km².

Samhliða fjölgeislamælingum voru gerðar jarðlagamælingar (setþykktarmælingar) sem sýna afstöðu setlaga nokkra tugi metra niður fyrir hafsbotninn.

Í leiðangrinum var mælt yfir flaki þýska flutningaskipsins SS Minden sem sökk í september árið 1939 djúpt suðaustur af Íslandi. Íslensk stjórnvöld heimiluðu erlendu fyrirtæki að leita að verðmætum í SS Minden sumarið 2018 en án árangurs. Verðmætin voru talin vera allt að 4 tonn af gulli. Í leiðangri Árna Friðrikssonar birtist flak SS Minden sem bogalaga þústir á 120 metra löngum kafla á 2.275 metra dýpi. Staðsetning er stjörnumerkt á mynd 1.

Á heimleiðinni var farið yfir tvo þekkta jarðhitastaði við Eldey á Reykjaneshrygg og staðfest að þar er virkt uppstreymi.

Leiðangur Árna Friðrikssonar stóð yfir 4.-28. júní 2019 og er hluti af átaksverkefni Hafrannsóknastofnunar um kortlagningu hafsbotns í efnahagslögsögu Íslands. Markmiðið er að afla þekkingar sem nýtast mun á ýmsan hátt og er forsenda frekari vísindarannsókna við nýtingu, vernd og rannsóknir auðlinda í hafinu, á hafsbotni og undir hafsbotni.

Þegar átakið hófst árið 2017 höfðu um 12,3% hafsbotns verið kortlögð og stefnt að því að ljúka við að kortleggja neðan við 100 metra dýpi á 13 árum. Slíkt hefði kallað á allt að 60 mælingadaga á ári að jafnaði.

Nú þremur árum síðar hafa um 29% efnahagslögsögunnar verið kortlögð eða liðlega 216.000 ferkílómetrar af alls 754.000 km² efnahagslögsögu landsins (sjá mynd 3).

Árangurinn er góður en ljóst að lengja þarf árlegan mælingatíma verulega ef ná ætti upphaflegum markmiðum verkefnisins.

Skilyrði til mælinga í júní voru lengst af mjög góð. Frátafir vegna veðurs voru aðeins í liðlega sólarhring.

Leiðangursstjóri var Guðrún Helgadóttir og skipstjóri var Heimir Örn Hafsteinsson.

Mynd 3. Yfirlitsmynd fjölgeislamælinga Hafrannsóknastofnunar árin 2000 – 2019, alls 216 þús km² eða 28,6% af flatarmáli efnahagslögsögunnar.