ÝSA

Almennar upplýsingar

Ýsa á Íslandsmiðum (Melanogrammus aeglefinus) er tiltölulega stór stofn og einskorðast að mestu við landgrunnið. Þó hafa núllgrúppulirfur og ungviði fundist austur af Grænlandi (ICES svæði 14). Þess fyrir utan hafa engar vísbendingar fundist um seiðarek til annarra svæða. Litlum ýsuafla (mesti afli minna en 10 tonn árið 2016) hefur verið landað frá miðum austur af Grænlandi. Það svæði næst Íslandi þar sem ýsa veiðist í einhverjum mæli eru Færeyjamið, en ýsan þar um slóðir er talin vera annar stofn byggt á erfðafræðirannsóknum. Nær ekkert hefur veiðst af ýsu á Íslands-Færeyjahrygg, hvorki í stofnmælingaleiðöngrum Hafrannsóknastofnunar né í afla. Merkingatilraunir áranna milli 1953 og 1965 gáfu heldur engar vísbendingar um göngur ýsu frá Íslandi til annarra hafsvæða, hvorki ungviðis né kynþroska fisks (Jónsson 1996). Mest endurheimtist í nálægð við merkingastað og á hrygningaslóð við sunnanvert landið. Upplýsingar um stofngerð ýsu við landið eru af skornum skammti.

Ýsa finnst víða á grunnsævi (10-200 m dýpi) við strendur landsins, en þó helst í hlýrri sjó vestur og suður af landinu. Hrygning hefur að mestu átt sér stað suður af landinu. Á hlýindatímum hefur stór hluti ókynþroska ýsu fundist norður af landinu og á þessari öld hefur stærri hluti veiðistofnsins haldið sig norður af landinu, samanborið við seinustu tvo áratugi seinustu aldar.

Sjá nánar um ýsu.

Veiðar

Veiðar á ýsu hafa ekki breyst mikið seinasta áratuginn, en fjöldi báta sem veiða 95% aflans hefur farið minnkandi (Mynd 1 og Tafla 1). Afli er skráður frá 250 línubátum, um 60 togurum og 40 dragnótabátum. Mest af ýsu er veidd í botnvörpu og hlutfall ýsuafla í botnvörpu féll úr um 70% í kringum 1995 í um 45% árið 2017, en hefur aukist aftur síðan. Á sama tíma hefur hlutfall ýsu sem veidd er á línu hækkað úr um 15% á árunum 1995-2000 í um 40% á árunum 2011–2017, en hefur lækkað nokkuð síðan. Hlutfall ýsuafla sem fæst í dragnót hefur hins vegar verið nokkuð stöðugt, eða um 15%. Um 2% aflans hafa í seinni tíð verið veidd í önnur veiðarfæri, mest í net. Fyrir 2000 var hlutfallið veitt í net um 10–30% en hefur dregist saman í takti við minni sókn netabáta (Mynd 1 og Mynd 2). Ýsa, sem veidd er af íslenskum fiskiskipum fæst að stærstum hluta á dýpi minna en 200 m (Mynd 3). Helstu ýsumið eru samkvæmt afladagbókum, suður, suðvestur og vestur af landinu (Mynd 4 og Mynd 5), en þó varð töluverð aukning á afla norður og norðaustur af landinu á árunum 2003–2005 og hefur hlutfall ýsuafla þar haldist hátt síðan.

Mynd 2: Ýsa. Landaður afli eftir veiðarfærum samkvæmt aflaskráningarkerfi Fiskistofu.

Tafla. 1: Ýsa. Fjöldi íslenskra skipa sem landað hafa ýsu og allur landaður afli eftir veiðarfærum og árum

Ár	Fj. botnv.	Fj. aðrir	Fj. dragnót	Fj. lína	Afli botnv.	Afli aðrir	Afli dragnót	Afli lína	Heildarafli
2000	164	504	117	479	23300	1740	3101	13089	41230
2001	146	631	91	447	22034	2050	3036	11982	39102
2002	144	548	91	417	30377	1990	3596	13638	49601
2003	136	550	96	435	36239	1664	4804	17284	59991
2004	131	656	95	449	50722	1787	8095	23198	83802
2005	126	488	90	449	53046	1573	10493	30767	95879
2006	116	416	93	436	45968	1217	12709	36237	96131
2007	109	345	94	407	57033	1080	12869	37199	108181
2008	102	311	91	362	51228	944	16457	33051	101680
2009	98	448	81	335	39078	608	15182	26571	81439
2010	94	623	67	279	29341	475	10138	23916	63870
2011	95	630	54	278	20718	473	6866	21175	49232
2012	98	699	56	289	20469	473	6048	18722	45712
2013	95	702	65	282	18829	398	4955	19197	43379
2014	84	654	47	283	13438	329	3776	15598	33141
2015	83	607	50	257	17337	360	4327	16432	38456
2016	82	580	53	237	17045	321	4456	14927	36749
2017	80	531	53	210	16456	343	4539	14447	35785
2018	71	494	58	194	26639	336	5585	15190	47750
2019	69	493	43	183	35947	302	6237	14650	57136
2020	73	536	42	149	32005	278	5079	16189	53551
2021	82	532	46	141	35961	264	5338	14411	55974
2022	73	513	57	114	39003	243	3929	13640	56815
2023	76	607	60	96	44514	311	6560	17427	68812

Mynd 3: Ýsa. Afli eftir dýpi samkvæmt afladagbókum.

Mynd 4: Ýsa. Útbreiðsla veiða á íslensku veiðisvæði samkvæmt aflaskýrslum. Öll veiðarfæri samanlagt.

Mynd 5: Ýsa. Útbreiðsla veiða frá öllum veiðarfærum, samkvæmt afladagbókum.

Aflaþróun

Áætlað er að árið 2023 hafi ýsuaflinn verið 70595 þúsund tonn (sjá Mynd 6)). Í seinni tíð fór aflinn hæst í um 100 þúsund tonn á árunum 2005 til 2008, sem er nærri hæstu aflatölum sjöunda áratugar seinustu aldar, en hefur síðan lækkað niður í svipuð gildi og á árunum 1975 til 2000.

Afli erlendra fiskiskipa var áður talsverður hluti af heildarafla ýsu á Íslandsmiðum en eftir stækkun landhelginnar hefur afli erlendra skipa verið hverfandi. Undanfarin ár hefur aðallega verið um afla Færeyinga að ræða, sem á síðasta ári var 1750 tonn.

Mynd 6: Ýsa. Skráður afli á Íslandsmiðum síðan 1905.

Yfirlit gagna

Sýnataka úr afla fyrir helstu veiðarfæri er almennt góð (dragnót, lína og botnvarpa). Sýnataka fylgir að mestu útbreiðslu og árstíðasveiflu veiðanna ( Mynd 7 og Mynd 8). Þó má merkja samdrátt í sýnatöku 2020 vegna takmarkana í tengslum við COVID-19 heimsfaraldurinn, þá einna helst í sýnatökum eftirlitsmanna, en sýnataka hefur verið að færast í eðlilegt horf síðan þá.

Mynd 7: Ýsa. Hlutfall sýna eftir mánuðum (súlur) samanborið við landanir eftir mánuðum (svört lína), skipt eftir árum og helstu veiðarfærm. Tölur fyrir ofan súlur sýna heildarfjölda sýna.

Mynd 8: Ýsa. Veiðislóð seinasta árs samkvæmt afladagbókum og staðsetning sýna (krossar) skipt eftir helstu veiðarfærum.

Landanir og brottkast

Allar skráðar landanir frá Íslandsmiðum fyrir 1966, sem og landanir erlendra fiskiskipa fram að 2014, eru skráðar í STATLANT löndunargrunninn sem er hægt að nálgast af vefsíðu Alþjóðahafrannsóknaráðsins. Landanir innlendra fiskiskipa voru skráðar af Fiskifélaginu fram til 1992 en eftir það hefur skráningin verið í höndum Fiskistofu. Þó að brottkast sé bannað í botnfiskveiðum á Íslandsmiðum er það þó talið eiga sér stað. Byggt á mati á lengdarháðu brottkasti árin 2001–2018, þar sem gert er ráð fyrir að smáfiski sé frekar hent en stærri fiski, er hlutfall brottkasts á ýsu lítið seinni ár (<3% bæði í þyngd og í fjölda, sjá nánar í MRI (2016)). Líklegt er þó talið að brottkast hafi verið meira í upphafi tíunda áratugarins. Til þess að lágmarka líkur á brottkasti hafa útgerðir möguleika á því að landa undirmáli utan kvóta, að því gefnu að ágóðinn fari í Verkefnasjóð sjávarútvegsins. Að auki er möguleiki á því flytja kvóta milli tegunda.

Mynd 9: Ýsa. Mat á lengdarháðu brottkasti eftir veiðarfærum (punktmat og 95% öryggisbil).

Lengdardreifing landaðrar ýsu

Fjöldi sýna og lengdarmælinga er sýnd í Tafla 2. Lengdardreifing ýsu úr afla eftir árum er sýnd á Mynd 10. Stærðarsamsetning afla á línu og í botnvörpu virðist nokkuð stöðug, að mestu ýsa milli 40 og 70 cm. Ýsa veidd í net er stærri, en stærðasamsetningin er breytilegri eftir því sem hlutfall stærri fisks er hærra í stofninum.

Mynd 10: Ýsa. Lengdardreifing úr afla eftir veiðarfærum og árum

Tafla. 2: Ýsa. Fjöldi sýna og lengdarmælinga úr lönduðum afla.

Ár	Botnv. fj. sýna	Botnv. fj. lengdarm.	Dragnót fj. sýna	Dragnót fj. lengdarm.	Lína fj. sýna	Lína fj. lengdarm.
2000	344	66143	21	3114	88	14393
2001	359	71914	26	4098	168	30110
2002	467	85869	47	7644	212	32425
2003	422	71509	75	7094	210	31239
2004	503	82474	75	10416	252	35405
2005	514	94529	102	14880	375	53472
2006	500	74627	241	29862	747	75392
2007	837	102155	515	34922	531	87737
2008	813	83284	389	29477	572	88920
2009	630	56466	349	35176	406	63817
2010	470	59477	265	19727	344	56681
2011	357	53462	204	8494	237	43200
2012	349	41424	191	10270	306	60842
2013	267	34357	92	2597	237	43132
2014	155	13731	51	3157	217	37035
2015	187	26101	92	2816	222	41594
2016	163	21500	132	2540	202	37492
2017	200	23387	151	6417	232	42360
2018	134	21780	94	5611	231	35621
2019	295	50698	42	3266	187	25692
2020	109	17640	15	1552	64	8929
2021	139	22264	20	2112	38	4669
2022	124	18937	16	1942	34	3941
2023	129	23280	22	1933	28	3382

Aldursgreindur afli

Fjöldi afla- og kvarnasýna er sýndur í Tafla 3. Afli í fjölda eftir aldri er sýndur á Mynd 11. Líkt og árið á undan var aflinn árið 2023 að stórum hluta samsettur af einstaka sterkum árgöngum á milli lakari árganga (Mynd 12). Óvenju mikið hefur þó verið af 12 ára og eldri ýsu í afla síðastliðinn áratug sem stafar m.a. af lægri fiskveiðidánartölu seinni ár.

Tafla. 3: Ýsa. Fjöldi sýna og kvarna úr lönduðum afla eftir árum og veiðarfærum. Ath. mismunandi skala á y-ás

Ár	Botnv. fj. kvarna	Botnv. fj. sýna	Dragnót fj. kvarna	Dragnót fj. sýna	Lína fj. kvarna	Lína fj. sýna
2000	344	6773	21	800	88	2848
2001	359	5208	26	359	168	2755
2002	467	6510	47	750	212	2848
2003	422	7237	75	878	210	3499
2004	503	6786	75	698	252	2855
2005	514	6478	102	823	375	3520
2006	500	6447	241	1219	747	4806
2007	837	6602	515	1969	531	4451
2008	813	7637	389	2163	572	4464
2009	630	5449	349	1822	406	2800
2010	470	5458	265	1473	344	3199
2011	357	3522	204	1140	237	2675
2012	349	4448	191	1436	306	3204
2013	267	3039	92	750	237	2751
2014	155	1421	51	329	217	1550
2015	187	1924	92	324	222	1151
2016	163	1769	132	440	202	975
2017	200	1363	151	337	232	945
2018	134	1385	94	291	231	845
2019	295	1740	42	362	187	925
2020	109	1322	15	276	64	625
2021	139	1820	20	300	38	775
2022	124	1100	16	120	34	265
2023	129	1462	22	220	28	440

Mynd 11: Ýsa. Aldurskiptur afli. Súlur gefa til kynna afla í fjölda eftir aldri og eru litaðar eftir árgangi

Mynd 12: Ýsa. Áætluð samsetning heildarafla á ári skipt eftir árgangi.

Þyngd eftir aldri í afla

Meðalþyngd í afla eftir aldri má sjá á Mynd 13. Aflaþyngdir sýna að samband er milli meðalþyngdar og stofnstærðar. Hærri meðalþyngd er áberandi hjá minni árgöngum (2008–2013) á meðan stærri árgangar (2003–2004) hafa almennt lægri meðalþyngd. Meðalþyngd eftir aldri hefur hækkað síðan stofninn var í hámarki milli 2005 og 2009 og er meðalþyngd flestra árganga í stofninum um eða yfir meðaltali.

Mynd 13: Ýsa. Aflaþyngdir eftir aldri. Súlur gefa til kynna frávik frá meðalþyngd eftir aldri og eru litaðar eftir árgangi.

Náttúruleg dánartala

Engar upplýsingar eru um náttúrulega dánartölu.

Gögn um afla, sókn og frá rannsóknaleiðöngrum

Afli á sóknareiningu

Óstaðlaðan afla ýsu á sóknareiningu má sjá á Mynd 14. Í þau skipti sem ýsa er 50% aflans hefur afli á sóknareiningu aukist töluvert frá árinu 2000 og er nú í hámarki. Sé horft til allra veiðiferða þar sem ýsa veiddist náði afli á sóknareiningu hámarki á seinni hluta fyrsta áratugar þessarar aldar, minnkaði síðan um og eftir 2010 en hefur síðan aukist aftur. Séu þessar tímaraðir bornar saman við niðurstöður leiðangra Hafrannsóknastofnunar má því lesa aðra þróun í stofninum. Það er almennur eiginleiki vísitalna sem byggðar eru á aflagögnum að þær lýsa fleiri þáttum en bara stofnþróun. Til að mynda hækkaði hlutfall stofnsins sem lifir norður af Íslandi verulega eftir 2003, auk þess sem að stærðarhlutföll hafa breyst töluvert vegna breytinga á veiðimynstri og sóknar. Sé t.d. horft til vísitölu fisks stærri en 60 cm sést að sá hluti stofnsins hefur aldrei mælst stærri en síðustu tvö ár (Mynd 15)

Gögn frá rannsóknaleiðöngrum

Upplýsingar um vistfræði ýsu á Íslandsmiðum er einna helst safnað í tveimur reglubundnum rannsóknaleiðöngrum, stofnmælingu botnfiska að vori (SMB) og að hausti (SMH). SMB hefur farið fram árlega síðan 1985 og nær yfir helstu útbreiðslusvæði ýsunnar (Jón Sólmundsson, n.d.). SMH hófst 1996 og hefur, að undanskildu árinu 2011 vegna verkfalls sjómanna, farið fram árlega (Klara B. Jakobsdóttir, n.d.). Þó að SMB og grunnslóðarstöðvar SMH hafi upprunalega verið hönnuð til að meta þorskstofninn þá eru báðir rannsóknaleiðangrarnir álitnir gefa góða mynd af viðgangi ýsustofnsins. Lýsingu á SMB og SMH má finna í leiðangurshandbókum. Mynd 15 sýnir vísitölur nýliðunar (í fjölda) og þróun vísitalna lífmassa í SMB og SMH. Breytingar á útbreiðslu í SMB og SMH sýna að stærri hluti lífmassans er nú norðvestur, norður og norðaustur af landinu (Mynd 16). Stærðarsamsetningu úr rannsóknaleiðöngrum má sjá á Mynd 17 (í fjölda) og afli á stöð í síðustu leiðöngrum er sýndur á Mynd 18.

Góður samhljómur er milli vísitalna úr SMB og SMH, þó að vísitala stórrar ýsu (60 cm+) hafi mælst hærri í SMH á árunum milli 2013 og 2015 samanborið við SMB sömu ár.

Aldursskiptar vísitölur má sjá á Mynd 19. Í seinni tíð hefur fjöldi fiska 11 ára og eldri í SMB aukist töluvert, sem er í samræmi við þróun lífmassa 60 cm\(^+\). Eftir slaka nýliðun áranna 2007-2013 hefur nýliðun farið vaxandi og mælast 2019 til 2021 árgangarnir stórir.

Mynd 15: Ýsa. Vísitölur úr stofnmælingum Hafrannsóknastofnunar. Vísitala úr SMB er táknuð með heilli línu, þar sem skyggð svæði gefa til kynna óvissu í mælingum (staðalfrávik), og vísitala úr SMH er táknuð með punktum, þar sem lóðréttar línur tákna óvissu.

Mynd 16: Ýsa. Breytingar á dreifingu lífmassa vísitölu ýsu í SMB og SMH.

Mynd 17: Ýsa. Lengdardreifingar úr SMB. Bláar súlur sýna lengdardreifinguna en heil lína sýnir meðaltal mælinga.

Mynd 18: Ýsa. Útbreiðsla ýsu í SMB í ár og SMH í fyrra. Punktastærð er í hlutfalli við afla í togi.

Mynd 19: Ýsa. Aldurskiptar fjöldavísitölur úr SMB og SMH. Súlur gefa til kynna vísitölu eftir aldri og eru litaðar eftir árgangi.

Stofnþyngdir

Meðalþyngd í stofni eftir aldri má sjá á Mynd 20. Stofnþyngdir, líkt og aflaþyngdir, sýna samband milli meðalþyngdar og stofnstærðar. Hærri meðalþyngd er áberandi hjá minni árgöngum (2008 til 2013) á meðan stærri árgangar (2003 til 2004) hafa almennt lægri meðalþyngd. Meðalþyngd eftir aldri hefur hækkað síðan stofninn var í hámarki milli 2005 og 2009 og eru eldri árgangar í stofninum um eða yfir meðaltali. Meðalþyngd árganga 2019-2021 sem eru stórir er hins vegar um eða undir meðalagi í SMB árið 2023.

Kynþroski eftir aldri

Kynþroska eftir aldri má sjá á Mynd 21. Upplýsingum um hlutfall kynþroska ýsu eftir aldri er safnað í stofnmælingu botnfiska að vori. Í seinni tíð hefur ýsa orðið kynþroska seinna og eru þessar breytingar mögulega tengdar tilfærslu ýsunnar til norðurs í kaldari sjó þar sem ýsa er almennt stærri við kynþroska (sjá Mynd 22).

Mynd 21: Ýsa. Kynþroski (úr SMB) eftir aldri. Súlur gefa til kynna frávik frá meðalþyngd eftir aldri og litaðar eftir árgangi. Gögnin eru notuð til þess að reikna stærð hrygningarstofns.

Mynd 22: Ýsa. Kynþroskahlutfall eftir svæði (norður/suður), árum og aldri (efri mynd)/stofnþyngd(neðri mynd).

Úrvinnsla gagna

Stofnmat

Stofnmatsaðferðin sem beitt er fyrir ýsu var seinast endurskoðuð á rýnifundi Alþjóðahafrannsóknaráðsins árið 2019 (WKICEMSE 2019). Á sama fundi voru tillögur um aflareglu fyrir ýsu á Íslandsmiðum prófaðar og var endurbætt aflaregla tekin upp sama ár af íslenskum stjórnvöldum.

Stofnmatslíkan ýsu er tölfræðilegt aldurs-aflalíkan, sem lýst er í Björnsson, Hjörleifsson, and Elvarsson (2019). Líkanið nær yfir tímann frá 1979 til ársins í ár sem fylgir fjölda í aldri frá 1 upp í 10, þar sem 10 er plúsgrúppa. Náttúruleg dánartala er sett sem 0.2 fyrir alla aldurshópa. Valmynstur veiðanna er metið sem fall af stofnþyngdum skv. veldisvísisferli: \[ S_{a,y} = \frac{1}{1+e^{-\alpha( \log(sW_{a,y})-\log(W_{50}))}} \] Þetta er gert, samanborið við hefðbundið aldursvalmynstur, til þess að taka tillit til umtalsverðra breytinga í vexti milli árganga. Stærri árgangar (í fjölda) hafa tilhneigingu til þess að hafa lægri meðalþyngd samanborið við smærri árganga, eins og sjá má á@fig-catwtplot og Mynd 20. Þar sem raunverulegt veiðimynstur er stærðarháð þarf líkanið aðeins tvo stika til að meta veiðimynstrið. Samanborið við hefðbundið aldursskipt veiðimynstur þyrfti að skipta tíma líkansins í nokkra hluta og meta mynstrið sérstaklega fyrir hvert tímabil.

Vogtölur á aldurskiptar vísitölur eru byggðar á mati á dreifni úr hefðbundinni aldursaflagreiningu (bakreikningum, sjá Björnsson, Hjörleifsson, and Elvarsson (2019)) og er sameiginlegur margfaldari á dreifnimynstrið metinn til þess að fá vogtölurnar (sjá Mynd 23).

Hlutfall fiskveiði- og náttúrulegrar dánartölu fyrir hrygningu var stillt sem 0.4 og 0.3 þar sem hrygningatími ýsu er talinn vera frá apríl til loka maí.

Mynd 23: Ýsa. Metið þyngdarháð veiðimynstur, vigtun aldurvísitalna, samband hrygningarstofns og nýliðunar, og veiðanleiki úr stofnmælingum.

Inntaksgögn stofnmats

Stofnmatið byggir á fjórum gagnastoðum sem lýst er hér að ofan. Það eru SMB og SMH, sýnataka úr afla og landaður afli. Gögn úr veiðum erum notuð til þess að búa til aldurskiptan afla sem, ásamt aldurskiptum vísitölum úr SMB og SMH, eru borin saman við úttak líkansins í gegnum vegið líknafall til þess að meta stika líkansins. Afla- og stofnþyngdir koma úr sýnatöku úr afla og SMB. Kynþroski eftir aldri er einnig metinn byggt á gögnum úr SMB. Fyrir tímabilið 1979-1985, þ.e.a.s. áður en SMB hófst, eru stofnþyngdir og hlutfall kynþroska eftir aldri sett það sama og árið 1985. Nánari lýsingu á stofnmatsaðferðinni má finna í stofnviðauka Alþjóðahafrannsóknaráðsins um ýsu (ICES (2019)).

Greining á níðurstöðum stofnmats

Mátgæði líkansins eru sýnd á Mynd 24 þar sem ekkert mynstur er greinanlegt í leifum líkansins. Þegar horft er til mátgæða fyrir heildarvísitölu ýsu (sjá Mynd 25 sem sýnir spáða vísitölu borna saman við mælingar) sést að líkanið spáir illa fyrir toppi vísitölunnar úr SMB og ofmetur stofnstærðina eftir að vísitalan fer lækkandi. Þessi frávik eru ekki eins áberandi fyrir SMH en hið gagnstæða virðist eiga við um mátgæðin við SMB gögnin. Til þess leiðrétta fyrir þessum frávikum metur líkanið sterkari sjálffylgni fyrir SMB (0.527) en fyrir SMH (0.193). Þegar horft er til gildanna í tímaröð heildarvísitölu fyrir og eftir hámarkið má sjá að SMH gefur til kynna að stofninn sé stærri en fyrir hámark, en á sama tíma er SMB að gefa til kynna að stofninn sé á svipuðum slóðum og fyrir hámarkið. Því virðist líkanið fara til bil beggja vísitalna.

Mynd 23 sýnir metinn veiðanleika í rannsóknaleiðöngrum og vikstuðul sem fall af aldri. Vikstuðullinn er almennt metinn lægri fyrir yngri aldurshóp (2–6) á meðan stuðullinn eykst eftir aldri, og þá meira fyrir SMH heldur en SMB sem þýðir að eldri fiskur í SMH hefur minna vægi í stofnmatinu en úr SMB.

Mynd 24: Ýsa. Leifar stofnmatslíkansins þegar úttak líkansins er borið saman við aldurskiptar vísitölur úr SMB og SMH. Rauðir hringir tákna neikvæðar leifar (mæligögn < spá líkans), en bláir jákvæðar leifar. Stærð hringja er í hlutfalli við stærð leifa.

Mynd 25: Ýsa. Samanburður á niðurstöðum líkans (línur) og heildarvísitölum stofnmælingaleiðangra (punktar).

Niðurstöður stofnmats

Niðurstöður stofnmatsins gefa til kynna að stofninn hafi minnkaði milli áranna 2008 og 2011 þegar stór árgangur hvarf úr veiðinni og smærri árgangar komu í staðinn ( Mynd 26). Síðan 2011 hefur samdrátturinn verið minni eftir því sem fiskveiðidánartala hefur dregist saman. Hrygningarstofninn hefur dregist hraðar saman en viðmiðunarstofninn vegna minnkandi hlutfalls kynþroska eftir aldri/stærð. Fiskveiðidánartalan er tiltölulega lág í sögulegu samhengi en er þó yfir markmiðum gildandi aflareglu. Stofnmatið gefur til kynna að stofnstærðin hafið farið nú vaxandi undanfarin ár. Samanburður milli mismunandi stofnmatskeyrslna þar sem vísitölum er sleppt gefur til kynna að það hefur lítil áhrif að meta stofninn einungis með öðrum leiðangrinum og eru áhrifin metin innan skekkjumarka (Mynd 27)). Reiknuð endurlitsgreining gefur til kynna talverða leiðréttingu upp á við seinni ár (Mynd 28). Stofnmatið er hins vegar álitið stöðugt og metið 5 ára year Mohns \(\rho\) er innan marka (-0.157 fyrir hrygningarstofn og 0.175 fyrir veiðihlutfall) en þó hefur samræmi milli ára hefur farið versnandi. Það má að hluta til rekja til mikillar aukningar í nýliðun og aukins hlutfalls eldri fisks í aldurssamsetningar í stofninum. Þessi frávik samræmast þó því sem gert var ráð fyrir í við seinustu endurskoðun aflareglunnar.

Töluverður breytileiki er í veiðimynstri eftir aldri eins og rætt var hér að ofan ( Mynd 23). Ýsan sýnir sterk merki um þéttleikaháðan vöxt, eins og sjá má á Mynd 30. Til viðbótar við þéttleikaháðan vöxt er neikvætt samband milli árgangastærðar og meðalþyngdar 2 ára þ.e.a.s þéttleikaháður vöxtur virðist hafa mest áhrif á vöxt 1 árs ýsu.

Mynd 26: Ýsa. Samantekt stofnmats. Lóðrétt brotalína gefur til kynna úttektarár, skyggð svæði sýna 95% óvissumörk.

Mynd 27: Ýsa. Samanburður á stofnmatsniðurstöðum þar sem SMH, SMB eða báðum er sleppt.

Mynd 28: Ýsa. 5 ára reiknuð endurlitsgreining á stofnmati ýsu.

Skammtímaspá

Gildandi aflaregla fyrir ýsu gerir ráð fyrir því að ráðgjöf fyrir næsta fiskveiðiár (2024/2025) sé byggð á spá um lífmass 45 cm\(^+\) upphafi næsta árs (2025). Spáin fyrir \(B_{45cm+}\) byggir á áætluðum vexti og breytingu á kynþroska á næsta ári. Vöxtur næsta árs (2025) er spáður skv. eftirfarandi jöfnu:

\[log(\frac{W_{a+1,y+1}}{W_{a,y}}) = \alpha + \beta log(W_{a,y0}) + \delta_y\]

þar sem, skv. stofnviðauka, er vaxtarþáttur \(\delta_y\) fyrir árið 2024 meðaltal metinna vaxtaþátta seinustu þriggja ára. Vöxtur milli ára hefur verið tiltölulega hár en breytilegur seinustu ár. Þegar stofninn var stærri var vöxturinn umtalsvert minni. Kynþroski, veiðimynstur, aflaþyngdir og hlutfall ýsu yfir 45 cm er svo metin byggt á spáðum stofnþyngdum á næsta ári. Þegar þessar stærðir hafa verið reiknaðar er stofnmatslíkanið notað til þess að spá fyrir um stærð viðmiðunarstofnsins í upphafi næsta árs. Þar sem líkanið þarf að spá fyrir um stærð viðmiðunarstofns þegar fiskveiðiárið er hafið þarf að líkanið að beita ítrunum til þess að taka tillit til áhrifa ráðgjafarinnar. Tæknilega lýsingu má finna í stofnviðauka (sjá ICES 2019).

Samanburð á helstu lykiltölum spálíkansins fyrir seinasta fiskveiðiár og niðurstöðum stofnmatssins í ár má sjá á Mynd 31. Þrátt fyrir aukið fiskveiðiálag seinni ár var spá um viðmiðunarstofn áranna milli 2012 til 2022 undir því sem síðar er metið (sjá Mynd 32). Þetta er þó ekki eingöngu talið vera vegna hraðari vaxtar meðalþyngda eftir aldri en þeim sem spálíkanið hefur gert ráð fyrir, því frávikin frá þyngdarspánni hafa ekki verið umtalsverð (sjá Mynd 30). Stofnmatið hefur hins vegar, eins og rætt er hér fyrir ofan, vanmetið stærð stofnsins undanfarin ár sem hefur þannig haft áhrif á spá um stærð viðmiðunarstofns.

Þar sem vaxtarspáin byggir að meðaltali vaxtarþáttar undangenginna þriggja ára (sjá Mynd 30) þá viðbúið að spálíḱanið muni gefa til kynna hraðari vöxt, eins og virðist vera raunin í ár (sjá Mynd 32), þar sem vaxtarþátturinn hefur farið lækkandi vegna góðrar nýliðunnar áranna 2019 og 2020.

Forsendur ráðgjafarinnar byggja á því að aflamark ýsu náist fyrir núverandi fiskveiðiár. Niðurstöður spálíkansins fyrir næsta ár má sjá í töflu 4 og aflaspá má finna í töflu 5.

Tafla. 4: Ýsa. Inntaksgögn fyrir aflaspá: afli í fjölda, spáðar stofn- og aflaþyngdir, veiðimynstur, náttúruleg dánartala, og fjöldi í stofni byggt á niðurstöðum Muppet líkansins.

Aldur	Afli í fjölda	Kynþroski	Aflaþyngdir	Stofnþyngdir	Fjöldi í stofni	Veiðimynstur
1	0.000	0.000	170.437	30.3677	69305.40	0.000
2	160.671	0.018	483.312	155.8590	52144.80	0.008
3	1312.870	0.157	944.663	446.1150	36656.80	0.077
4	9559.850	0.348	1279.900	718.4930	77495.10	0.199
5	14309.200	0.626	1780.300	1205.9100	68668.10	0.446
6	11737.900	0.781	2215.410	1699.5400	44866.60	0.638
7	775.187	0.892	2823.860	2487.1700	2710.72	0.807
8	2350.340	0.911	2995.720	2728.7700	7681.77	0.838
9	536.962	0.924	3152.320	2955.9300	1746.52	0.861
10	637.018	0.939	3369.100	3281.0800	2026.87	0.887

Mynd 30: Ýsa. Inntaksgögn fyrir vaxtarspá fyrir komandi fiskveiðiár, rauðir punktar tákna nýjustu mælingar. Nánari lýsingu má finna í texta.

Mynd 31: Ýsa. Samanburður á niðurstöðum stofnmatsins í ár (blá súla) og spá stofnmatsins í fyrra fyrir árið í ár (rauð súla) fyrir lykilstærðir eftir aldri. Aðferðafræði nánar lýst í texta.

Mynd 32: Ýsa. Samanburður á niðurstöðum stofnmatsins ár og spá fyrri stofnmata um stærð viðmiðunarstofns í ráðgjafaári. Svört lína er núverandi mat á viðmiðunarstofni, punktar eru spár fyrri ára.

Mynd 33: Ýsa. Kynþroskahlutfall sem fall af stofnþyngd, notað til í framreikningum.

Tafla. 5: Ýsa. Niðurstöður skammtímaspár þegar aflareglunni stjórnvalda er beitt.

Ár	Afli (almanaksár)	Afli (fiskveiðiár)	Hrygningarstofn	B45+	Veiðihlutfall	Nýliðun (2 ára)
2024	73783	76774	127009	187073	0.394	44940.6
2025	78101	80756	143086	219356	0.356	52144.8
2026	78175	73013	151298	230722	0.339	56742.4
2027	70240	64695	142000	208635	0.337	56742.4

Fiskveiðistjórnun

Matvælaráðuneytið er ábyrgt fyrir stjórnun fiskveiða á hafsvæði við Ísland og innleiðingu laga um fiskveiðistjórnun. Ráðuneytið setur reglur um fiskveiðar í atvinnuskyni fyrir hver fiskveiðiár (frá 1. september til 31. ágúst), þ.m.t. úthlutun fiskveiðiheimilda fyrir hvern fiskistofn sem lýtur slíkri stjórn. Veiðiheimildum í fyrir ýsu við Ísland hefur verið úthlutað skv. aflamarki síðan 1987. Leyfilegt aflamark hefur að mestu fylgt ráðgjöf Hafrannsóknastofnunar og hefur landaður afli að mestu verið skv. aflamarki (sjá Mynd 34). Frá fiskveiðiárinu 2001/2002 hefur afli farið meira en 5% umfram heildaraflamark fimm fiskveiðiár. Mesta yfirskotið var fiskveiðiárið 2007/2008 þar sem umframafli var 11% meiri en ráðgjöf. Ástæðuna fyrir afla umfram aflamark má rekja til tegundatilfærslukerfisins sem leyfir flutning á kvóta frá einni tegund til annarar. Afli fiskveiðiárið 2020/2021 var umfram ráðgjöf þar sem, m.a., aflaheimildir voru auknar um 8 000 tonn sem dregnar voru af heimildum fiskveiðiárið 2021/2022.

Mynd 34: Ýsa. Samanburður á heildarafla og aflamarks í íslenskri lögsögu.

Afli erlendra fiskiskipa er eins og áður sagði lítill og einvörðungu norsk og færeysk fiskiskip sem hafa heimild til veiða við Ísland. Samningurinn við Færeyjar leyfir veiði á 5600 tonnum af bolfiski, þar af að hámarki 1200 tonn af þorski og 40 tonn af lúðu. Þessi skip eru ekki partur af aflamarkskerfinu og þar til nýlega var ekki tekið tillit til þeirra þegar heildaraflamark íslenskra fiskiskipa var ákvarðað.

Áhrifin af tegunda- og kvótatilfærslukerfinu má sjá á Mynd 35. Myndin sýnir að þegar lífmassi ýsu er hár var mikið breytt úr öðrum tegundum í ýsu. Þetta má að hluta skýra með tilfærslu stofnsins (sjá Mynd 5) þar sem ýsuveiðar voru áður nær einvörðungu suður af landinu. Eftir að ýsan færðist norðar var kvótastaða í ýsu þeirra útgerða sem veiddu meira fyrir norðan land minni en það sem var veitt. Þegar horft er til lengri tíma má sjá að meðaltal frávika er nokkuð nálægt núlli. Eftir að aflareglu var komið á árið 2013 minkaði flutningur veiðiheimilda milli ára talsvert en að sama skapi jókst flutningur frá öðrum tegundum. Þetta gæti verið vegna þess að auðvelt er að veiða ýsu, eins og sjá má á afla á sóknareiningu, auk þess sem að ýsa veiðist mikið í blönduðum veiðum.

Mynd 35: Ýsa. Nettó tilfærsla á kvóta eftir fiskveiðiárum. Tilfærsla milli tegunda (efri myndir): Jákvæð gildi tákna tilfærslu á kvóta annarra tegunda yfir á ýsu en neikvæð gildi tilfærslu ýsukvóta á aðrar tegundir. Tilfærsla milli ára (neðri myndir): Nettó tilfærsla kvóta á viðkomandi fiskveiðiári

Tafla. 6: Ýsa. Saga ráðgjafar

Ár	Grunnur ráðgjafar	Ráðgjöf	Aflamark	Afli (fiskveiðiár)	Afli (almanaksár)
1984*	Innlend ráðgjöf	< 55000	60000	—	48000
1985*	Innlend ráðgjöf	< 45000	60000	—	51000
1986*	Innlend ráðgjöf	< 50000	60000	—	48000
1987*	Innlend ráðgjöf	< 50000	60000	—	40760
1988*	Innlend ráðgjöf	< 60000	65000	—	54204
1989*	Innlend ráðgjöf	< 60000	65000	—	62885
1990*	Innlend ráðgjöf	< 60000	65000	—	67198
1991**	Innlend ráðgjöf	< 38000	48000	—	54692
1991/1992	Innlend ráðgjöf	< 50000	50000	48123	47121
1992/1993	Innlend ráðgjöf	< 60000	65000	47255	48123
1993/1994	Innlend ráðgjöf	< 65000	65000	58443	59502
1994/1995	Innlend ráðgjöf	< 65000	65000	60829	60884
1995/1996	Innlend ráðgjöf	< 55000	60000	53972	56890
1996/1997	Innlend ráðgjöf	< 40000	45000	49764	43764
1997/1998	Innlend ráðgjöf	< 40000	45000	37811	41192
1998/1999	Innlend ráðgjöf	< 35000	35000	45146	45411
1999/2000	F sett fyrir neðan Fmed	< 35000	35000	41150	42105
2000/2001	F niður fyrir Fpa	< 31000	30000	39143	39654
2001/2002	F niður fyrir Fpa	< 30000	41000	41069	50498
2002/2003	F niður fyrir Fpa	< 55000	55000	55269	60883
2003/2004	F niður fyrir Fpa	< 75000	75000	77916	84828
2004/2005	F niður fyrir Fpa	< 97000	90000	96617	97225
2005/2006	F niður fyrir Fpa	< 110000	105000	99926	97614
2006/2007	F niður fyrir Fpa	< 112000	105000	99763	109966
2007/2008	F niður fyrir Fpa	< 120000	100000	109810	102872
2008/2009	F niður fyrir 0.35	< 83000	93000	88617	82045
2009/2010	F niður fyrir 0.35	< 57000	63000	67579	64169
2010/2011	F niður fyrir 0.35	< 51000	50000	50042	49433
2011/2012	F niður fyrir 0.35	< 42000	45000	49179	46208
2012/2013	F niður fyrir 0.35	< 32000	36000	40512	44097
2013/2014	40% aflaregla	< 38000	38000	39628	33900
2014/2015	40% aflaregla	< 30400	30400	36656	39646
2015/2016	40% aflaregla	< 36400	36400	40117	38109
2016/2017	40% aflaregla	< 34600	34600	36340	37062
2017/2018	40% aflaregla	< 41390	41390	43700	49993
2018/2019	40% aflaregla	< 57982	57982	59382	58850
2019/2020	35% aflaregla	< 41823	41823	48991	54781
2020/2021	35% aflaregla	< 45389	45389	60672	57599
2021/2022	35% aflaregla	< 50429	41929	51986	58770
2022/2023	35% aflaregla	< 62219	62219	68881	70595
2023/2024	35% aflaregla	< 76415	76415	—	—

Stöðumat ráðgjafar

Öll merki frá rannsóknaleiðöngrum og úr afla gefa til kynna að ástand ýsustofnsins sé gott um þessar mundir. Stofnmatið rennir frekari stoðum undir það mat. Árið 2019 var veiðihlutfall í aflareglu lækkað úr 0.4 í 0.35 til þess að taka tillit til breytinga á stofninum tengdum seinkuðum kynþroska. Stórir árgangar frá 2018 til 2020 gefa vísbendingu um að ástand stofnsins verði gott til skemmri tíma litið.

Heimildaskrá

Björnsson, Höskuldur, Einar Hjörleifsson, and Bjarki ór Elvarsson. 2019. “Muppet: Program for Simulating Harvest Control Rules.” Reykjavik: Marine; Freshwater Researh Institute. http://www.github.com/hoski/Muppet-HCR.

ICES. 2019. “Stock Annex: Haddock (Melanogrammus aeglefinus ) in Division 5.a (Iceland grounds).” International Council for the Exploration of the Seas; ICES publishing.

Jón Sólmundsson, Höskuldur Björnsson, Hjalti Karlsson. n.d. “Handbók Um Stofnmælingu Botnfiska.” Hafrannsóknastofnun; Hafrannsóknastofnun.

Jónsson, Jón. 1996. Tagging of Cod (Gadus Morhua) in Icelandic Waters 1948-1986;: Tagging of Haddock (Gadus Aeglefinus) in Icelandic Waters 1953-1965. Hafrannsóknastofnunin.

Klara B. Jakobsdóttir, Georg Haney, Einar Hjörleifsson. n.d. “Handbók Um Stofnmælingu Botnfiska a Haustlagi.” Hafrannsóknastofnun; Hafrannsóknastofnun.

MRI. 2016. “Mælingar á brottkasti þorsks og ýsu (e. Measurments of discards of Cod and Haddock), 2014–2016, Reykjavik, Iceland.” Vol. 3. Marine; Freshwater Research Institute, Iceland; Marine Research Institute, Iceland. https://www.hafogvatn.is/static/research/files/fjolrit-183pdf.